In 2012 kreeg Stan Lee een pacemaker, maar rustiger aan is hij het daarna niet gaan doen. Striplegende Stan Lee, bekend van superhelden als Spider-Man en de Hulk, begon op 90-jarige leeftijd gewoon even een nieuwe uitgeverij. Op 2 februari 2013 presenteerde hij in Los Angeles de officiële lancering van Stan Lee’s Kids Universe, dat zowel graphic novels en plaatjesboeken als e-books en games zou uitgeven.
Dat terwijl Lee zichzelf al lang had bewezen. Met niet-perfecte superhelden wist Stan Lee in de jaren zestig het genre te vernieuwen, leidde hij stripuitgeverij Marvel tot grote successen en maakt hij van zichzelf een levende legende. Hij overleed op maandag 12 november 2018.
Lee werd geboren op 28 december 1922 als Stanley Martin Lieber. In 1940 kreeg Lieber via-via een baantje als assistent bij Timely Comics, zoals Marvel toen nog heette. Stanley’s tante was getrouwd met de eigenaar van de uitgeverij, Martin Goodman. Al snel schreef Lieber zijn eerste script voor een avontuur van Captain America. Maar hij gebruikte “om journalistieke redenen” een pseudoniem: Stan Lee. Destijds had Lee nog de ambitie om ooit journalist of schrijver van boeken te worden, en hij wilde niet dat zijn echte naam boven de weggooistrips stond. Zeker in de jaren vijftig was de uitgeverij vooral een volger van trends. Waren romantische verhalen in de mode, dan overspoelde het bedrijf de markt met titels als ‘Love Romances‘ en ‘Stories of Romance‘.
In 1961 zag Goodman dat de serie Justice League van de concurrende uitgeverij erg populair was. Daarop vroeg hij of Stan Lee niet iets ook een strip over een superheldengroep kon verzinnen. Lee greep zijn kans om dit team net even wat anders te maken dan lezers gewend waren. De helden uit Fantastic Four hadden menselijke zwaktes en maakten soms ruzie met elkaar. Toen in 1962 bleek dat de serie goed verkocht, mocht Lee helemaal los gaan en schudde hij held na held uit zijn mouw. Spider-Man, Iron Man, Thor, Hulk, Daredevil, Silver Surfer. Ze zouden niet hebben bestaan zonder Stan Lee. Ook de superheldenteams X-Men en Avengers ontstonden in die tijd. Allen hadden ze, anders dan bijvoorbeeld de perfecte Superman, hun menselijke gebreken. Onder het masker van Spider-Man zat een onzekere tiener die zich zorgen maakte over zijn zieke tante. De Hulk is een superheld, maar ziet er uit als een monster.
Lee was altijd afhankelijk van tekenaars. Meestal schreef Stan Lee de plot en vulde hij de teksten in nadat een tekenaar de pagina’s had gemaakt. Hoe meer series erbij kwamen, hoe vaker Lee alleen maar tegen de tekenaar zei: “Ik wil graag een verhaal waarin Spider-Man met de Sandman vecht.” Over wie nu precies welk personage heeft bedacht, is jarenlang gesteggel geweest.
Toen in de jaren zeventig de superhelden onderdeel gingen uitmaken van de bredere populaire cultuur, werd Stan Lee vaak door media genoemd als de bedenker van de Marvelhelden. Lee, een man die duidelijk graag in het voetlicht stond, vond het niet nodig om dat beeld te corrigeren. De tekenaars vonden dat een idee voor een personage niet meer is dan een idee: pas na het tekenen wordt het een creatie. Zowel Jack Kirby, die de tekeningen deed van onder meer Fantastic Four en X-Men, en Steve Ditko, die Amazing Spider-Man tekende, hebben zich lang ondergewaardeerd gevoeld. Zelfs na het overlijden van Kirby in 1994 verschenen er nog brieven over in de krant. “Te lang heeft Jack Kirby niet de erkenning ontvangen voor zijn aandeel aan de creatie van het Marvel Universum”, schreef zijn weduwe later dat jaar in de New York Times.
In 1999 schreef Lee een open brief: “Ik heb Steve Ditko altijd beschouwd als medebedenker (‘co-creator’) van Spider-Man.” Ditko was niet tevreden met het woord ‘beschouwd’. In de BBC-documentaire In Search of Steve Ditko (2007) vroeg presentator Jonathan Ross of Lee het ook gelooft. “Ik ben bereid om dat te zeggen”, was Lee’s antwoord. Diep in zijn hart bleek Lee nog altijd te vinden “dat degene met het idee de [enige] bedenker is”.
Het conflict deed weinig af aan zijn populariteit: hordes fans kwamen af op de stripbeurzen waar Lee komt signeren en er is zelfs een Stan Lee action figure verschenen. Stan Lee bleef tot zijn dood hét gezicht van Marvel Comics, ook al werkte hij er al lang niet meer. Dat begon al in de jaren zestig, toen Lee in de strips een maandelijkse column getiteld ‘Stan’s soapbox’ publiceerde. De stripverhalen werden aangekondigd met “Stan Lee presenteert” en Lee brak de vierde muur door de lezer direct aan te spreken.
Lee schuwde de hyperbool niet. Spider-Man was “America’s most exciting super-hero” en de X-Men waren “the teen-age super-heroes who have taken America by storm!”. Lee’s schrijfstijl was behoorlijk bombastisch, en wie de tekstballonnen uit de boekjes uit die tijd er nu bij pakt, vindt bijna geen zin zonder uitroepteken. De Latijnse uitroep Excelsior! is onlosmakelijk met Stan Lee verbonden.
Hoewel bijvoorbeeld de X-Men pas echt populair werden toen in de jaren zeventig de schrijver Chris Claremont een nieuwe groep mutanten aan het team toevoegde, zijn de meeste personages die Lee met de tekenaars in de eerste helft van de jaren zestig bedacht nog altijd de figuren die het meest populair zijn bij huidige lezers. Ook de superschurken die in de Hollywoodfilms figureren stammen allemaal uit die periode. In de meeste Marvel-films kreeg Lee een klein rolletje, een cameo.
Het is dan ook niet gek dat Lee nog regelmatig werd geïnterviewd. Dat heeft wel enige mythevorming tot gevolg gehad, schrijven zijn biografen Jordan Raphael en Tom Spurgeon. “Lee is misschien geen opzettelijke leugenaar, maar hij staat er wel om bekend dat hij af en toe de waarheid manipuleert”, schrijft het tweetal in Stan Lee and the Rise and Fall of the American Comic Book (2003). Zo mocht Lee graag vertellen dat hij op zijn vijftiende drie keer op rij de essaywedstrijd van de New York Herald Tribune won. Raphael en Spurgeon doken in het archief van die krant maar ontdekten dat Stanley Lieber slechts een keer een prijs won – voor een zevende plek – en twee keer een eervolle vermelding kreeg (net als 99 anderen).
Maar Lee kwam ermee weg, omdat het een aimabele figuur was, die zelfspot niet schuwde. En hoewel hij het creatieve succes van de jaren zestig nooit meer heeft kunnen evenaren, is hij blijven innoveren. Via Twitter verstuurde @therealstanlee meerdere berichten per dag naar honderdduizenden volgers. Rond de eeuwwisseling pionierde Stan Lee al met een internetbedrijf en een van de eerste webcomics. Dat bedrijf ging overigens roemloos ten onder vanwege een financieel schandaal dat zou zijn veroorzaakt door Lee’s zakenpartner.
Het leek allemaal niets af te doen aan het enthousiasme van Lee, die een maand na de operatie waarbij een pacemaker kreeg, een oeuvreprijs is gaan ophalen op een filmfestival in de staat Georgia. In zijn aanvaardingstoespraak verwees hij naar de vele keren dat hij inmiddels een dergelijke speech heeft moeten houden. Elke keer zei hij dat hij de prijs niet had verdiend. “Deze keer doe ik het anders. Ik verdien het 100 procent!” Het leverde Stan Lee gelach en een groot applaus op.
Dit is een bewerkte versie van een artikel dat begin 2013 in NRC Handelsblad verscheen.
Peter Teffer 