Hij is een van de bekendste presidenten van Zuid-Amerika, dankzij zijn inzet voor de inheemse volken van Bolivia en hun moedertaal. Is de reputatie van Aymara-indiaan Evo Morales terecht? ‘Veel van zijn wetten zijn door vorige regeringen in gang gezet.’
Challapata/La Paz – Het lijkt wel of Benjamin Huarachi Flores alle negenduizend inwoners van Challapata persoonlijk kent. Tijdens een wandeling over de markt van dit verder slaperige Boliviaanse stadje, begroet Flores om de zoveel meter een bekende. Met de een kletst hij in het Spaans, de volgende staat hij in het inheemse Aymara te woord. Aan de rand van de markt wijst Flores in de verte: ‘Kijk, aan de overkant van het meer, daar is Evo geboren.’
Evo Morales is de eerste president van Bolivia die pronkt met zijn inheemse achtergrond. In Challapata zijn ze maar wat trots op hem, vertelde Flores eerder die dag. Flores staat aan het hoofd van een lokale groep boeren die quinoa verbouwen. Zelf produceert hij dit graan ook, dat lang een negatief imago had als ‘indianengraan’. Dat het nu populairder wordt, komt volgens Flores mede door de inzet van Morales: de Wereldvoedselorganisatie benoemde hem in juni tot speciale ambassadeur voor het Internationale Quinoajaar, dat op 1 januari 2013 begon.
Flores kan zich de discriminatie van vóór Morales goed herinneren. ‘In 1985, niet zo lang geleden dus, mocht ik niet logeren in een hotel van drie sterren of meer. Omdat ik indiaan ben.’ Dat gebeurt nu niet meer, benadrukt Flores die Aymara-indiaan Morales ‘een groot voorbeeld’ noemt.
Bolivia neemt in Latijns-Amerika een bijzondere positie in. De meerderheid van de bevolking bestaat uit indigena’s, inheemsen, wat uniek is voor Latijns-Amerika. Toch werden die inheemsen (een verzamelnaam voor de 36 indianenvolken van Bolivia) eeuwenlang politiek buitengesloten. Tot de komst van Morales, eind 2005, die in 2009 met een meerderheid van ruim 60 procent werd herkozen.
Wat heeft diens presidentschap betekend voor de inheemse bevolking van Bolivia? Flores hoeft er amper over na te denken. ‘De infrastructuur op het platteland is uitgebreid. En hij heeft geïnvesteerd in het onderwijs.’ Volgens Unesco is de geletterdheid van de Bolivianen verbeterd sinds de regering een alfabetiseringsprogramma instelde. Kon in 1992 nog 80 procent van de Bolivianen lezen en schrijven, in 2009 was dat gestegen tot ruim 91 procent.
Bono’s
Morales heeft verder geprobeerd de ongelijkheid te bestrijden. Door de olie- en gasreserves te nationaliseren, kreeg de staat meer inkomsten. De regering besteedt die deels aan subsidies, zogeheten bonos, voor de armsten – in de praktijk: de inheemse bevolking. Zo krijgen schoolgaande kinderen 200 bolivianos (ongeveer 22 euro) als ze het schooljaar hebben afgemaakt. Volgens de regering kregen in 2008 ongeveer 1,8 miljoen kinderen de bono, vernoemd naar Juancito Pinto, een jonge drummer die sneuvelde in de oorlog tegen Chili aan het eind van de 19de eeuw. Voor zwangere vrouwen is er een bono als ze naar het consultatiebureau gaan en voor ouderen is er een soort pensioentje gekomen.
Hoe succesvol deze programma’s zijn, is niet te zeggen, beseft politicoloog Miguel Centellas in zijn kantoor in La Paz. ‘Dat is niet systematisch onderzocht.’ Pas als in de loop van dit jaar de resultaten binnen komen van de eind vorig jaar gehouden volkstelling, kun je conclusies trekken, verwacht hij.
Inheemse talen
Daarnaast heeft de regering in 2009 een nieuwe grondwet ingevoerd om de rechten van de indianen beter vast te leggen. Zo is de positie van de ruim dertig inheemse talen verbeterd. ‘Voorheen werden talen als Aymara en Quechua door de overheid gemarginaliseerd’, vertelt de Nederlandse onderzoeker Ton Salman, gespecialiseerd in participatie en democratie. ‘Oude besjes van het platteland die een identiteitsbewijs kwamen halen, stonden aan het loket te haspelen tegenover zo’n arrogante blanke mestizo. Die zei dan: ‘Mevrouw, komt u maar terug met iemand die fatsoenlijk Spaans spreekt.’ Dat gebeurt niet meer.’ Wie nu als ambtenaar voor de Boliviaanse overheid wilt werken, moet minstens één inheemse taal spreken.
De nieuwe Grondwet beschrijft Bolivia als ‘plurinationale staat’, en geeft inheemse groepen expliciet het recht een hoge mate van zelfbestuur in te voeren. Ook stelt zij dat de landrechten van inheemse gemeenschappen door de staat moeten worden gegarandeerd. Veel van deze rechten waren echter al in een of andere vorm vastgelegd, zegt politicoloog Centellas. ‘De huidige regering heeft een air van triomfalisme, alsof zij voor het eerst opkomt voor de rechten van indianen. Veel van deze maatregelen zijn echter al door vorige regeringen in gang gezet.’
Ook historicus Pablo Quisbert ziet de nieuwe Grondwet als onderdeel van een bredere ontwikkeling. ‘De maatregelen van de regering passen in het veel langere proces van emancipatie dat zeventig jaar geleden begon’, zegt hij. De nationale revolutie van 1952, toen algemeen kiesrecht werd ingevoerd, was de eerste stap naar de verbetering van de rechten van indianen, zegt Quisbert.
Volkstelling
Maar niet iedereen is blij met president Morales. ‘Veel Bolivianen hebben geen baat bij deze regering’, zegt Alcoze Silvestre die bouwmateriaal verkoopt in Tiquipaya, niet ver van de centraal gelegen stad Cochabamba. ‘De indigenas profiteren van de koers van Morales, maar de middenklasse niet’, zegt hij, doelend op de Bolivianen die niet tot een inheems volk behoren, zoals hijzelf.
Deze niet-indianen, die zichzelf meestal mestizo noemen, voelden zich ongemakkelijk bij de voorbereidingen op de volkstelling van afgelopen november. Aanvankelijk zouden burgers alleen ‘inheems’ of ‘niet-Boliviaans’ kunnen invullen bij een vraag over hun afkomst. De optie ‘mestizo’ ontbrak. Uiteindelijk mochten ze aanvinken dat ze ‘niet behoren’ tot een inheemse groep.
En er is meer kritiek: de rechtstaat zou zijn onafhankelijkheid hebben verloren. ‘Justitie is een middel geworden om politieke tegenstanders aan de kant te zetten’, zegt oud-president Rodríguez Veltzé.
Zelf heeft hij zes jaar moeten leven met een beschuldiging van hoogverraad boven zijn hoofd. Vorig jaar is hij pas verhoord. De rechtbank concludeerde dat hij niet vervolgd hoefde te worden. Alleen politici van oppositiepartijen worden aangeklaagd wegens corruptie. Bewijs is daarvoor niet nodig. Een aantal politieke tegenstanders van Morales heeft inmiddels het land verlaten.
Zelfs Morales’ achterban ging morren. Een plan voor een snelweg door het Amazonegebied zette bij veel indianen kwaad bloed. Met een protestmars wisten ze vorig jaar een referendum af te dwingen. Maar dankzij een charmeoffensief – lees: cadeautjes voor de indianen – heeft Morales een meerderheid van hen over weten te halen.
Begin januari werd bekend dat 55 van de 69 inheemse gemeenschappen voor aanleg van de snelweg heeft gestemd. Na een dip in de opiniepeilingen is de steun voor de president vorig jaar herfst weer gestegen naar 59 procent.
Maar of Morales in 2014 nu wel of niet wordt herkozen, het belang van zijn regering voor de lange termijn staat buiten kijf. Onderzoeker Ton Salman: ‘De regering van Morales kan vallen, er kan gemakkelijk een conservatieve regering voor in de plaats komen. Maar de indigenas zullen nooit meer aan de zijlijn komen te staan van het politieke apparaat.’
Gepubliceerd in de februari 2013-editie van Wordt Vervolgd.
Peter Teffer 